|
Karikatür ve Bilişim Önder Şenyapılı Karikatürün Kendisi ‘Enformatik’ Geçmişte, tarım toplumu ve de sanayi toplumu vardı. Şimdilerde yeni bir
toplumdan sözediliyor: Kimi kaynaklara göre enformasyon (bilişim) toplumu, kimi
kaynaklara göre ise bilgi toplumu. Tarım toplumunda ana ekonomik etkinlik tarımdır. Nüfusun büyük çoğunluğu
kırsal bölgelerde yaşar ve tarımla uğraşır. Ekonomik artı değer (ürün fazlası)
tarımda yaratılır. Ulusal gelirin artışı tarımdaki verimlilik artışına
bağımlıdır. Sanayi toplumunda (ya da sinaî toplumda) ekonominin motoru tarımsal olmayan
etkinliklerdir. Nüfusun büyük çoğunluğu kırsal bölgeler dışında, her türlü
sanayii ve hizmetleri barındıran yerleşimlerde yaşar. Ekonomik artı değer, artık tarımsal ürün fazlasını anlatmaz (ifade etmez).
Ulusal gelirdeki artış, yalnızca tarımdaki değil öteki mal ve hizmetlerdeki
verimlilik artışı da hesaba katılarak ölçülür. Yakın geleceğe değin varolan iki temel toplumsal yapıyı biçimlendiren
özelliklerin özet anlatımı böyledir. Ya enformasyon toplumu (ya da kimilerine göre bilgi toplumu) ne anlama
geliyor? Türkçede bilişim sözcüğüyle karşılanan information/enformasyon kavramı,
alıcı(lar) (yani, enformasyonun ulaştığı/ulaştırıldığı/verildiği/iletildiği
kişiler) için herhangi biçimde bir anlam taşıyan uyarıcı (lar) olarak
tanımlanıyor. Hepsi değilse bile, kimi enformasyon veri (data)ye dönüştürülerek
başka bir alıcı(lar)ya geçiriliyor (transfer ediliyor). Ya da şöyle söylenmeli:
Alıcı(lar) dan alıcı(lar)ya geçirilen (transfer edilen), veriye dönüştürülmüş
enformasyondur. Bilgisayar kullananların daha kolay anlayacakları bir açıklama ise şöyle
yapılıyor: Enformasyon veriye dönüştürülür, depolanmak üzere bilgisayara
yüklenir ve veri olarak işlenir/işlem görür, yeni bir biçim alır ve bu yeni
biçimdeki veri enformasyon gibi algılanabilir. Bilgi= kullanıcının kolayca ulaşabildiği hazır enformasyondur. Bilgi (ya da
hazır enformasyon), bilginin bugünkü gibi hızla birikmediği geçmiş dönemlerde
ayaklı kütüphane, bilge kişi, vb diye adlandırılan kişilere başvurularak
sağlanabiliyordu. Onlara soruluyordu. Sonra kitaplara başvurulmaya başlandı.
Bugün, kitap, gazete, dergi, fotoğraf, saydam, film, mikrofilm, radyo, TV,
video, VCD, DVD, internet... hepsi bilgi – ya da az önceki tanımdan çıkışla,
ulaşılabilen hazır enformasyon içeriyor. Açıklamalar ışığında enformasyon toplumunun tanımı verilebilir: Enformasyon toplumu, enformasyon yaratımının, dağıtımının, işlenmesi ve
kullanılmasının (manipülasyonunun) en önemli ekonomik ve kültürel etkinlik
(faaliyet/aktivite) olduğu toplumdur. Enformasyon toplumunun üretim araçları, artık, ne tarım toplumundaki gibi
karasaban ve/ ya da pulluk, ne de sanayi toplumundaki gibi torna tezgâhları
değil, bilgisayarlar ve teleiletişim (telecommunications) araçlarıdır. (Yani,
telgraf, telefon, radyo ve televizyon gibi sesi ve/ya da görüntüyü
elektromanyetik dalgalarla ileten araçlardır. IBM Toplum Kalkınma Vakfının (Community Development Foundation) 1997 yılında
hazırlamış olduğu bir raporda Enformasyon toplumu özetle şöyle tanımlanmıştır:
“Enformasyon Toplumu: Nüfus çoğunluğunca, örgütlerinin ve işyerlerinin
çoğunda, olabildiğince geniş kişisel, toplumsal, eğitimsel ve iş (business)
etkinlikleri için alışılmış ya da birbiriyle uyumlu teknoloji kullanarak, ve
uzaklığı ne olursa olsun her yerle sayısal veri değişimi, gönderimi ve alımı
sağlayan bağlantı kurarak yüksek düzeyde enformasyon yoğun günlük yaşamıyla öne
çıkan bir toplumdur.” Ancak, enformasyon, az önce de değinildiği gibi, geçmiş dönemlere göre çok
büyük bir hızla birikmektedir. Çok büyük bir hızla yeni bilgi(ler)
üretilmektedir bugün. İki akademisyen, -- Peter Lyman ve Hal R. Varian, yardımcıları James Dunn,
Aleksey Strygin ve Kirsten Swearingen ile birlikte dünyada her yıl ne ölçüde
enformasyon üretildiğini ölçmeye yönelik bir araştırma yapmışlar. Çeşitli
medyayı taramışlar, yıllık üretimi, birikmiş stokları, büyüme oranlarını, öteki
ilgili değişkenleri gözden geçirip bir tahminde bulunmuşlar. Sonuçta aşırı bir
enformasyon bombardımanı altında olduğumuzu ortaya koymuşlar. Öylesine bir ağır enformasyon yüklemesi ki bu, gene bilgisayar terimleriyle
anlatılabiliyor. Şöyle: Bugün dünyada üretilen yıllık basılı, filme alınmış, optik ve manyetik içerik
üretimi 1,5 milyar cigabitlik (gigabyte) depolama gerektiriyor. Bu miktar, kişi
başına (kadın, erkek, çocuk) 250 megabitlik (megabyte) depolamayı
gereksindiriyor. Bu genişlikteki enformasyonun (alıcıya ulaşsa bile) alınabilmesi olanaksız.
Kullanılması ise söz konusu bile değil. Dolayısıyla, üretilmiş ve üretilen
(elbette üretilecek ve sonradan eklenecek) enformasyonun bölünmesi, -- bölümlere
ayrılması ve bu belirlenmiş parçaların belli alıcı(lar)ya (ve belli
alıcı(lar)nın da belirli gereksinimini karşılamayı erekleyerek) ulaştırılması
gerekiyor. Bu gereğin karşılanması için önce enformasyon plânlaması, sonra da
enformasyon tasarımı yapılıyor. Her ikisinden önce de enformasyon mimarisinin
oluşturulması gerekli. Her birini açıklamaya girişmek, bu yazının sınırlarını aşmak olur. Bu yazının
konusu açısından üzerinde durulması gereken sonucu aşama olan enformasyon
tasarımıdır. Bu aşamada ulaştırılacak enformasyonun boyutu olabildiğince
daraltılıyor. Endüstriyel tasarımın, enformasyon içerik tasarımının, sayfa
düzeninin, web sitesi tasarımının, çizim ve resimleme tasarımının, tipografi
kullanımı kararlarının, vb. enformasyon özelliklerini kapsayan bir düzenleme söz
konusudur bu aşamada. Enformasyon tasarımı, bir kent haritası gibi tek bir
çalışmaya uygulanabildiği gibi, bir şirketin tüm müşteri enformasyonunu içermek
üzere gerçekleştirilebilir. Elde edilen çıktı (output), bir enformasyon plânının
parçası olabileceği gibi, ayrı bir enformasyon tasarımı belgesi, ya da
tasarımlanmış tek bir nesnenin (objenin) ya da nesneler dizisinin belgesi
olabilir. Herhangi bir enformasyon tasarımı yapıldıktan sonra o tasarımı kullanacakları
temsil eden kişilerin gözlemlendiği bir kullanılabilirlik labaratuvarında
sınanarak işlerliği ölçülebilmekte ve bu yolla gerekli değişiklikler
yapılabilmektedir. Enformasyon tasarımıyla çalışmak insanların nasıl öğrendiği,
nasıl öğrenmeyi yeğlediği ve enformasyonu nasıl kullandığı sorularını
doğurmaktadır. Bir öteki önemli ve belki de temel soru ise, ayrımlı (farklı)
kültürler ve seslenilenlerin (enformasyonun ulaşması istenen yığınların)
arasındaki ayrımların varlığı dolayısıyla ortaya çıkan nasıl bir enformasyon
tasarımı sorusudur. Yani, anılan ayrımlar bulunduğuna/varolduğuna göre
enformasyon nasıl tasarımlanmalıdır ki, istenilen amaca ulaşılabilsin? Enformasyon artık elektronik medya ile
gönderilmekte/taşınmakta/iletilmektedir. Elektronik medya ile gerçekleştirilen
iletimin >> iletişime dönüşebilmesi için eytişimsel (interaktif) olması
gerekmektedir ve de istene gelmektedir. Dolayısıyla, enformasyon tasarımının da
eytişimsel olmasına önem verilmektedir. Buraya değin yapılan açıklamalar, karikatürün (ya da çizgi sanatının)
enformasyon toplumunda, nerede ve nasıl bir işlev yüklendiğini açıklamaya
yardımcı olacaktır. Öncelikle söylenebilir ki, enformasyon tasarımında, sayfa düzeni, web sitesi
tasarımı, çizim ve resimleme tasarımı, tipografi kullanımı kararları, vb. gibi,
karikatür de devreye girmektedir. Çizim ve resimleme tasarımı içindeki ögelerden
biri olarak görülebilir/sayılabilir. Etkin bir öge olarak
kullanılabildiğini/kullanılabileceğini ve giderek (hattâ) kullanıldığını
belirtmek gerekir. Öte yandan internette çok sayıda karikatür ve karikatür çizeri sitesinin
bulunduğu gözden kaçırılmamalıdır. Ayrıca, e-posta ile gelen iletilerin büyük
bölümünde karikatür(ler) yer almaktadır. Giderek tümüyle karikatürlerden
oluşturulmuş e-postaların sayısı daha çoktur denilebilir. Abone olunabilen, bedelsiz, gelirini adresinize ulaşan günlük e-postalardaki
ilân ve reklâmlardan sağlayan hizmet sitelerinin sunumlarında karikatüre,
çizgiyle yapılmış esprili ve devinimli anlatılara geniş yer verilmektedir. Enformasyon toplumunda kendisi de başlı başına enformatik olan karikatür daha
geniş yığınlara ulaşmak olanağı bulmuş gibi görünüyor. Karikatürün ‘enformatik’ kimliğini neden taşıdığını açıklamaya gerek var
mı?... Okuma-yazma bilmeyenler, okuduğunun anlamını sökemeyenler, okuma-yazma
bilip de uzun bir yazıyı okumayı zahmetli bulanlar, okumaya zaman ayıramayanlar,
vb. gereksindiği enformasyonu karikatür(ler)den alırlar/alabilirler.
Almaktadırlar. Karikatür ya sözsüzdür, ya da kimi zaman çok az sözcük yardımı
alır. Karikatür az (çizgi) ile çok (şey) anlatır. Bir başka anlatımla, karikatür
çizgiyle enforme eder. Hem de herhangi bir olayın, olgunun eğrisini-doğrusunu da sergileyerek...
|